Prezentowana książka jest pierwszą w historiografii próbą całościowego
przedstawienia stosunków polsko-włoskich w latach 1945–1989. Na podstawie
szeroko przeprowadzonej kwerendy źródłowej, obejmującej archiwalia polskie i
włoskie, oraz najnowszej literatury przedmiotu Autorzy w przystępny sposób
omawiają kulisy politycznych kontaktów międzypaństwowych Polski i Włoch, jak
również wzajemne relacje gospodarcze, handlowe, kulturalne i naukowo-
techniczne obu państw. Pokazują, że w powojennych relacjach Warszawy i Rzymu
stosunkowo najtrudniejsze okazało się uzyskanie porozumienia w kwestiach
politycznych, co w sposób oczywisty wynikało z ówczesnego podziału Europy i
świata na bloki polityczno-militarne. Polityka zagraniczna niesuwerennej
Polski była bowiem kontrolowana przez Moskwę, a polityka suwerennych Włoch
często musiała się podporządkować strategii Waszyngtonu. W tych warunkach, gdy
polsko-włoski dialog polityczny okazywał się jałowy, coraz większą rolę w
kontaktach obu państw odgrywała współpraca kulturalna i naukowa, a zwłaszcza
gospodarcza (czego najbardziej spektakularnym wyrazem była aktywność koncernu
Fiata w Polsce).
W korespondencji Pietro Quaroniego, ambasadora Włoch w ZSRR, kierowanej do
rzymskiej centrali włoskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Palazzo Chigi
w połowie 1948 r. można znaleźć następującą uwagę: 'realna sytuacja jest taka,
że tak jak wszystkie inne kraje europejskie, przestaliśmy być krajem
niezależnym, [...] i mamy taką swobodę w zbliżeniu się do Rosji, jak Polska w
zbliżeniu do USA'. Konstatacja ta w sposób niezwykle lapidarny i trafny oddaje
istotę kontekstu politycznego, który decydował o kształcie stosunków polsko-
włoskich w okresie apogeum zimnej wojny. Sprzeczności między mocarstwami
zwycięskiej koalicji antyhitlerowskiej, postępujący podział Europy i świata na
zwalczające się bloki polityczno-militarne oraz podporządkowana pozycja w
ramach nich Polski i Włoch (przy świadomości wszelkich różnic co do jej
charakteru i istoty) decydowały o kształcie wzajemnych relacji. Prezentowana
praca, oparta o wcześniej nieznane materiały źródłowe, zawiera próbę analizy
tych stosunków i ich międzynarodowych uwarunkowań nie tylko w wymiarze
politycznym, lecz także gospodarczym, finansowym, kulturalnym i naukowym.
Przedstawiana monografia stawia sobie za zadanie dokonanie analizy głównych
wątków stosunków między Warszawą a Paryżem w latach 1970-1980. Cezura
początkowa wynika przede wszystkim z przekonania (które staramy się dogłębnie
udokumentować), iż to właśnie od 1970 r., a zwłaszcza po zmianie ekipy władzy
w Polsce, rozpoczął się proces kształtowania nowej wizji roli Francji w
polityce władz PRL. To otwarcie władz Polski na kontakty z partnerami
francuskimi spotkało się z przychylnym przyjęciem nad Sekwaną, choć motywy obu
stron były różne. Efektem tego procesu stała się pierwsza wizyta Edwarda
Gierka we Francji w październiku 1972 r. Od tego momentu spotkania na
najwyższym szczeblu były o wiele częstsze niż wcześniej, powstały nowe
organizacyjne struktury współpracy.
Praca zawiera unikatową próbę zebrania, opracowania i skomentowania
najważniejszych dokumentów, które pokazują przede wszystkim różnorodność
uwikłań (głównie, choć nie tylko, politycznych), jakim poddana była książka w
Polsce po II wojnie światowej. Obok publikowanych wcześniej aktów prawnych,
stanowiących wyraz polityki władz państwowych wobec książki i ludzi książki,
główna jej część zawiera dokumenty mało lub w ogóle nieznane, odnalezione w
nierzadko dotychczas niezbadanych przez historyków i bibliologów zespołach
archiwalnych. Przechowywane są one głównie w Archiwum Akt Nowych i Archiwum
Zakładowym Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Znajdują się wśród
nich m.in. archiwalia wytworzone przez odpowiednie wydziały Komitetu
Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej od niedawna udostępniane
badaczom. Ze względu na to, że do KC PZPR trafiały dokumenty wytworzone przez
wiele innych instytucji, zajmujących się sprawami książki - w istocie rzeczy
pozwalają one na ogląd tej problematyki z dużo szerszej perspektywy niż
partyjne centrum władzy. W zbiorze pojawiają się również materiały innego
typu, jak choćby publicystyka czy relacje o charakterze wspomnieniowym W
kolejnych rozdziałach, poprzedzonych krótkimi wstępami wprowadzającymi w ich
problematykę, Czytelnik odnajdzie teksty źródłowe, dotyczące problemów
oficjalnego ruchu wydawniczego, księgarstwa i poligrafii, cenzury, bibliotek,
czytelnictwa oraz publikacji tzw. drugiego obiegu. Tak skonstruowany wybór
źródeł, zaopatrzony w bogaty aparat przypisów, jest w głównej mierze
przeznaczony dla studentów kierunków humanistycznych oraz dla osób, które ze
względów zawodowych lub z zamiłowania interesują się dziejami kultury polskiej
w okresie PRL.
Wprowadzając Czytelnika w temat prezentowanej pracy, chciałbym posłużyć się
trzema cytatami. Pierwszy, który stał się inspiracją dla sformułowania tytułu
tej książki, pochodzi z dyskusji, jaka odbyła się 15 lutego 1989 r. na forum
podzespołu do spraw polityki mieszkaniowej, obradującego w ramach Okrągłego
Stołu. Wybitna znawczyni tej problematyki Hanna Kulesza powiedziała wówczas:
'System polityki mieszkaniowej, który był realizowany spowodował to, że co
najmniej dwóm pokoleniom Polaków wrosło w świadomość, że mieszkanie w Polsce
to się należy'. Autorem drugiego jest Janusz Głowacki. W swym wspomnieniowym
tomie Z głowy napisał: 'Od czasu studiów kombinowałem, jak się z ulicy
Bednarskiej [w Warszawie, gdzie mieszkał z rodzicami - D.J.] wydostać.
Chciałem mieć własne mieszkanie, a nie miałem pieniędzy, żeby kupić. Owszem,
należałem do jakiejś spółdzielni i czekałem, jak wszyscy, całymi latami.
Pisałem też rozmaite podania. Raz, próbując wzruszyć władze miasta, napisałem,
że mieszkam z matką alkoholiczką i ojcem chorym psychicznie, ale matka się
oburzyła, bo nie znosiła alkoholików, i kazała mi zmienić, że ona będzie chora
psychicznie, a alkoholikiem ojciec. Ojcu akurat było wszystko jedno. Nawet
przyszła komisja. Matka wypadła nieźle, bo zaczęła się awanturować: 'to
skandal, żeby młody pisarz nie miał własnego mieszkania!', więc uwierzyli, że
to wariatka. Ale ojciec, któremu kupiłem połówkę żytniej, nawet trochę wypił,
ale odmówił położenia się na podłodze oraz śpiewu. I nie przyspieszono mojego
podania w spółdzielni'. Kolejny cytat pochodzi z biuletynu Biura Listów i
Inspekcji Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (KC
PZPR), charakteryzującego zgłaszających się w sprawach mieszkaniowych do
pokoju przyjęć w warszawskim Domu Partii: 'Niekiedy próbują zastraszać
odwołaniem do ambasady ZSRR, sprowadzeniem się nocą 'na dziko' do
nowowybudowanych domów, wprowadzaniem się w czasie świąt państwowych na Plac
Defilad, a nawet groźbą popełnienia samobójstwa, rzuceniem się na samochód
Biura Politycznego itp. Często zgłaszają się ludzie z bardzo odległych
miejscowości, przyjeżdżają kobiety ciężarne z kilkorgiem drobnych dzieci'.
Choć te cytaty utrzymane są w zdecydowanie zróżnicowanym tonie, wskazują na
wspólny i jeden z ważniejszych elementów peerelowskiej rzeczywistości - brak
mieszkań i drogi (czasami desperackie, czasami rutynowe) ich 'zdobywania'.
Jest znamienne, że ten motyw pojawia się w wielu utworach literackich i
reportażach, pisanych po 1989 r., których fabuła rozgrywa się w Polsce
Ludowej.
Celem, jaki założył sobie autor niniejszej pozycji, było zbadanie relacji
między władzą a społeczeństwem w okresie stalinizmu, który był bez wątpienia
czasem największego w powojennej Polsce zniewolenia rządzonych przez
rządzących. Autor pragnął pokazać z jednej strony te elementy polityki władz
stalinowskich (w zakresie rolnictwa, przemysłu, kultury, oświaty), które
decydowały o położeniu różnych grup społecznych, z drugiej zaś w miarę
szerokie spektrum reakcji na ową politykę. Przedmiotem analizy były zarówno
deklarowane cele, jak i praktyka działania władz różnego rodzaju i szczebla.
schovat popis
